Individueel en collectief trauma zijn sterk met elkaar verweven. Dat besef ik steeds meer naarmate ik in meer landen Mindfulness-Based Compassionate Living (MBCL) trainingen geef. Het trof me ook in de indrukwekkende Tv-serie De tranen van Tito, waarin traumapsycholoog Iva Bicanic door de verschillende landen van voormalig Joegoslavië reist. Er komen verhalen voorbij van mensen uit verschillende generaties van volken die in het tijdperk Tito in één land leefden en na de oorlog verdeeld raakten door zwaarbevochten grenzen.

Een aantal jaren geleden gaf ik een MBCL-intensive in Ljubljana. Toen we in een oefening onze innerlijke patronen onderzochten, deelde een deelneemster met de nodige schroom haar patroon ‘ik-ben-alleen-op-de-wereld’. Ze kon moeilijk geloven dat veel mensen daaronder lijden – ook daarin dacht ze alleen te zijn. Er waren meerdere deelnemers aanwezig uit andere landen van ex-Joegoslavië. Zij waren voor betere kansen naar Slovenië gekomen, dat door de oorlog relatief ongeschonden leek, als eerste onafhankelijk werd en toetrad tot de EU. Ze kwamen echter in een harde samenleving ver van hun dierbaren, waar je jezelf moet bewijzen en je verleden maar beter voor je kunt houden, niet wetend wie je kunt vertrouwen. Toen ik vroeg wie zich herkende in het je-alleen-voelen en er-niet-bij-horen (not belonging), ging al gauw driekwart van de handen omhoog. We keken de kring rond, ontroerd dat we niet alleen waren in het ons alleen voelen.

Trauma vindt altijd plaats in een bepaalde context van plaats en tijd en kan fysiek, emotioneel en mentaal diepe sporen nalaten. Juist als we het verband niet meer zien met de context waarin het trauma plaatsvond, werkt het door in de relaties met onszelf en anderen. We trekken grenzen in ons innerlijke landschap: tussen wat in het licht mag en wat in het donker moet blijven, tussen wat we wel en niet willen voelen. We trekken vaak letterlijk grenzen in het uiterlijke landschap: tussen ‘goede’ en ‘foute’ gebieden, volken, families, culturen, tussen ‘wij’ en ’zij’. Degenen die het aandurven hun geluk over de grenzen te beproeven, vaak de jongeren, ondervinden dan dat ze er niet bij horen.

Innerlijke en uiterlijke grenzen helpen tijdelijk om te overleven, maar wanneer ze verharden, veroorzaken ze veel secundair leed. Het vraagt moed om grenzen weer te openen en werkelijk te luisteren, naar de buitengesloten delen in onszelf en naar de buitengesloten anderen.

De oefeningen die we aanbieden in MBCL blijken waardevol in dit proces, ook al zijn het eerste stappen. Bijvoorbeeld compassie belichamen naar onszelf en anderen en oefeningen in vergeving. Zo kan een begin worden gemaakt om oude wonden te helen en nieuwe, verbindende verhalen te vertellen, voorbij slachtoffers en daders, vanuit een dieper besef van gedeelde menselijkheid, een 'wij' zonder grenzen.